Z inicjatywą budowy pomnika Orląt Przemyskich wystąpiła młodzież z gimnazjum zasańskiego z dyr. Janem Smołką. Na zebraniu wojskowo – obywatelskim w Ratuszu w dniu 24 X 1924r. wybrano go przewodniczącym komitetu budowy, zaś inż. K. M. Osińskiego sekretarzem. Wkrótce, gdy Rada Miasta ofiarowała grunt pod pomnik na Placu Konstytucji (na Zasaniu w pobliżu miejsc, gdzie trwały walki o most kolejowy i kładkę), wybudowano fundament betonowy za kwotę ok. 3000 zł, zaś dyr. Smołka zebrał ok. 17 000 zł i tę kwotę podarował późniejszemu komitetowi budowy pomnika pod przewodnictwem prezydenta Leonarda Chrzanowskiego (w dniu 26 IX 1936r.). Wkrótce po ogłoszeniu inicjatywy budowy pomnika przez młodzież i wybraniu komitetu pojawiły się pierwsze kontrowersje. W 52 numerze “Ziemi Przemyskiej” z 15 XII 1928r. w artykule “Ostatnie Słowo” Włodzimierz Bilan stwierdził “pomnik stanąć musi, trzeba aby ogół utwierdził się w poglądzie o konieczności jego budowy nie na Zasaniu, od którego Ukraińcy zwykli Polskę uznawać, ale w mieście, dla pełnego, odważnego i głośnego zadokumentowania, że nie do Sanu, jak tego chcą oni Ukraina się rozciąga - ale do tej rzeki, aż po Zbrucz”. W tym pierwszym komitecie budowy pomnika dochodziło do spięć na tle jego realizacji i nawet jak w cytowanym artykule “Ostatnie słowo” pisze W. Bilan “atmosfera wokół tak zatruta, że znaleźli się dyrektorzy szkół bojkotujący hołd Orlętom...”
Niektórzy jednak zapalili się do pomysłu budowy pomnika i jak podaje p. St. Żółkiewicz w 1925r. w Gimnazjum Słowackiego (na prawej stronie Sanu) powstał komitet budowy na czele z p. Brzezińskim. Był to stryj prof. Z. Brzezińskiego (doradcy prezydenta Cartera). Prof. Z. Brzeziński spędził dzieciństwo i młodość w Przemyślu i jest honorowym obywatelem naszego miasta. W 1936r. prace nad pomnikiem nabrały tempa. Szczegóły budowy podaje pismo “Wzloty” z listopada 1938r. w artykule “Orlętom przemyskim poległym za Ojczyznę 1918 – 1921”, “Sekcja artystyczno – techniczna i złożona z przemyskich inżynierów pod przewodnictwem inż. Stanisława Pollaka przygotowała projekty i ostatecznie wybrano projekt inż. Jana Turkowskiego, zaś rzeźby orła i studenta oddała do opracowania prof. Józefowi Starzyńskiemu. Obydwaj artyści są ze Lwowa. Odlewy brązowe orła, studenta, zniczów na skrzydłach pomnika i napisów na cokole, pod studentem, wykonała przemyska odlewnia Braci Wiśniewskich. Roboty betonowe wykonał budowniczy Łańcucki, robotami kamieniarskimi (okładzinami trzonów betonowych) kierował architekt Emil Giebułtowicz. Materiału kamiennego dostarczyły znane z solidności kamieniołomy Trembowelskie spadkobierców Jana hr. Baworowskiego. Jest chlubą dla Przemyśla, iż Firma Braci Wiśniewskich podołała wielkiemu zadaniu i wykazała całej Polsce, ze może dokonywać tego, czego wyłącznie mogła podjąć się Warszawa. Prof. Starzyński wyraził Firmie głębokie uznanie i zapewnienie, że wszystkich kolegów będzie skierowywał do Przemyśla. Zaś zasługą jest wielką P. Prezydenta miasta L. Chrzanowskiego i Miejskiej Komunalnej Kasy Oszczędności miasta Przemyśla, iż ofiarowała na wykonanie rzeźb brązowych 15.000 zł. Koszta ogólne pomnika “Orląt Przemyskich” wyniosą do 45 000 zł. Dzięki bezinteresownej i żmudnej pracy całego Komitetu, sekcji artystyczno – technicznej i sekcji finansowo – propagandowej pod przewodnictwem Dyr. Bolesława Drozda i Prof. Józefa Zajączkowskiego dzieło monumentalnej wartości doszło do skutku, bez nadzwyczajnych i wygórowanych kosztów.
Przemyśl, odsłaniając pomnik “Orląt Przemyskich” w dniu 11 XI 1938, uczci godnie swoich bohaterów dziełem sztuki mogącym być ozdobą 5-ciu miast stołecznych w Polsce.” W tymże artykule poświęconym odsłonięciu pomnika inż. K. M. Osiński pisze “(...) Walczyli i ginęli w Przemyślu i w Ziemi Przemyskiej, w obronie Lwowa, Wschodniej Małopolski, Warszawy, Śląska i Wilna. Na wszystkich krańcach Najjaśniejszej Rzeczypospolitej skropili krwią ofiarną i bohaterską polską ziemię. Lwów ma swoje Termopile — Zadwórze - z roku 1920, a Przemyśl, Ziemia Przemyska — Malhowice pod Niżankowicami, gdzie w dniu 13 grudnia 1918 roku kwiat młodzieży szkolnej gimnazjum zasańskiego i kupieckiego zginął bohaterską śmiercią w obronie Ziemi Przemyskiej i honoru żołnierza polskiego. Tak się złożyło, że zginęła w pobliżu pierwsza bohaterka Irena Benschówna, legionistka 6 pułku, poznanianka, kobieta-bohater, Przemyska Joanna D'Arc. Wycierpiała wiele zanim zginęła... za Polskę.
Nadciągające oddziały odkrywały głowy i ślubowały nad jej ciałem walczyć aż do zwycięstwa. Z wizją Jej, cierpień szły Orlęta Przemyskie na Lwów, a po tym za Stanisławów. (...) Pod Warszawą, w roku 1920 zginął najszlachetniejszy bohater przemyski, twórca harcerstwa przemyskiego i jego bojowy kierownik, Adam Kordecki, uczeń przemyski. Młodzieży Polska! Niechaj bohaterzy Ci ofiarni, poświęcający się bez skargi, będą dla Was wzorem i przykładem, jak żyć i ginąć za Ojczyznę, dla lepszej, świetlanej przyszłości Narodu i Państwa Polskiego. To też, aby idea wielkiego poświęcenia i wielkiej ofiary stale była przekazywaną przyszłym generacjom, obywatelstwo przemyskie ufundowało pomnik “Orląt Przemyskich", i w dniu 11 listopada 1938 r. uroczyście go odsłania i oddaje miastu pod opiekę.”
Ofiarność, poświęcenie i odwagę Orląt Przemyskich czci się w Przemyślu cyklicznie co roku, 13 grudnia podczas "Marszu Pamięci Orląt Przemyskich w Rocznicę Bitwy pod Niżankowicami".
Cześć i Chwała Młodym Bohaterom, Orlętom Przemyskim i Lwowskim!
Autor: Andrzej Szeliga, źródło materiału.
Pomnik Orląt Przemyskich.
Zdjęcie zostało wykonane podczas obchodów w 71. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, odbywających się w Przemyślu 1 sierpnia w 2015 roku.
Pomnik Orląt Przemyskich.
Zdjęcie zostało wykonane podczas obchodów "Pamięci w 97 Rocznicę Bitwy Orląt Przemyskich pod Niżankowicami" w 2015 roku.
Projekt pomnika Orląt Przemyskich na ówczesnej widokówce.
Uroczystości odsłonięcia pomnika Orląt Przemyskich w dniu 11.11.1938 r.
Pomnik Orląt Przemyskich fot. z 1938 r.
Patriotyczny Przemyśl - polub, udostępnij i bądź na bieżąco.
